«Βοήθεια, μαμά μου, μια μέλισσα/μια αράχνη/ένας σκύλος!»
Πόσους φόβους δημιουργούμε άθελά μας στα παιδιά;
Ο φόβος είναι μια φυσιολογική αντίδραση του ανθρώπινου οργανισμού. Είναι ένα εσωτερικό καμπανάκι που μας προειδοποιεί για κάποιον κίνδυνο. Είναι ένα προληπτικό μέσο που έχει προβλέψει η φύση για να μας κρατάει ασφαλείς. Υπάρχουν οι λογικοί φόβοι που λειτουργούν προστατευτικά, υπάρχουν ωστόσο και οι παράλογοι, οι οποίοι είναι συνήθως επίκτητοι ή διδάσκονται. Κι αν αναρωτιέστε αν κληροδοτούμε τους φόβους μας στα παιδιά –για να ρίξουμε την ευθύνη άλλη μια φορά στο γενετικό υλικό και το dna– η επιστήμη δεν έχει να επιδείξει ευρήματα που να δικαιολογούν κάτι τέτοιο!
Μια πρόσφατη μελέτη ωστόσο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι μαμάδες περνάμε μέσω της μυρωδιάς μας φοβίες και νευρώσεις ακόμα και στα νεογέννητα μωρά μας – όταν φοβόμαστε εκπέμπουμε μια διαφορετική μυρωδιά που τα μωρά μπορούν να ανιχνεύσουν. Η σχετική έρευνα μας αποκαλύπτει επίσης ότι τα βρέφη μπορούν να μάθουν από τη μητρική έκφραση του φόβου, πολύ νωρίς στη ζωή. Προτού ακόμη μπορέσουν να δημιουργήσουν τις δικές τους εμπειρίες, βασικά αποκτούν τις εμπειρίες των μητέρων τους. Το πιο σημαντικό είναι ότι αυτές οι μνήμες που μεταδίδονται από τη μητέρα είναι μακρόβιες, ενώ άλλοι τύποι νηπιακής μάθησης, αν δεν επαναληφθούν, εξασθενούν γρήγορα.
Αυτό που θέλει να επισημάνει η νέα αυτή έρευνα δεν στοχεύει στο να αποθαρρύνει ακόμα περισσότερο τις νέες μητέρες, πείθοντάς τες ότι είναι μάταιο να προσπαθούν με τη συμπεριφορά τους να μη μυούν τα παιδιά στις δικές τους φοβίες, από τη στιγμή που ο φόβος τους προδίδεται απλώς και μόνο από συγκεκριμένες ορμόνες που απελευθερώνει το σώμα τους και «μεταδίδεται» στα παιδιά μέσω της όσφρησης – αλλά να τις ευαισθητοποιήσει ακόμα περισσότερο. Να τονίσει το πόσο εύκολα άμεσα και αυτόματα μπορούν άθελά τους να γίνουν φορείς φόβων και να τις κάνει ακόμα πιο προσεχτικές στη διαχείριση των φοβιών τους.
Πέρα όμως από αυτή την αυτόματη ενέργεια «εκπομπής» φόβου μέσω της μυρωδιάς, που ίσως να μην είναι τόσο εύκολο να ελεγχθεί και να αναχαιτιστεί, αυτό που μπορούν οι γονείς –τόσο οι μαμάδες όσο και οι μπαμπάδες– να κάνουν είναι τουλάχιστον να μη διδάσκουν και να μην εκθέτουν τα παιδιά στους φόβους τους. Όσο κι αν υπάρχουν κάποιες κοινές και διαδομένες φοβίες που αναπτύσσουν σχεδόν όλα τα παιδιά σε κάποια φάση της ανάπτυξής τους, υπάρχουν φόβοι που τους έμαθαν ή τους αντέγραψαν από τους γονείς τους.
Το πρώτο διάστημα της ζωής τους, τα παιδιά μαθαίνουν μέσω της μίμησης – πριν ακόμα αποκτήσουν την ικανότητα να επεξεργαστούν λογικά τα δεδομένα και τις πληροφορίες, πριν αρχίσουν τη διαδικασία της σκέψης και της λογικής επιλογής, πολλές κινήσεις και μαθησιακές διαδικασίες λειτουργούν μέσω της απλής αντιγραφής μοτίβων, κινήσεων, συμπεριφορών.
Με λίγα λόγια, οι φόβοι των παιδιών δημιουργούνται πολύ προτού να είναι σε θέση να πουν «φοβάμαι»… Οι πολύ προστατευτικοί γονείς, όσοι έχουν πολλές ανησυχίες και άγχη αλλά και όσοι έχουν αρκετές φοβίες, είναι πιο πιθανό να δημιουργήσουν φόβους στα παιδιά που υπό διαφορετικές συνθήκες ίσως να μην εμφάνιζαν.
Επειδή οι φοβίες είναι εύκολο να καθιερωθούν σε πολύ μικρή ηλικία, χρειάζεται προσοχή για να μην παγιωθούν, ώστε να μη γίνει αργότερα εξαιρετικά δύσκολο να απαλλαχθούν από αυτές.
Προσέξτε να μάθετε να διαχειρίζεστε τις φοβίες σας όταν είστε μπροστά στα παιδιά. Μη βάλετε τις φωνές/τσιρίδες όταν δείτε κάτι που σας φοβίζει: όπως αράχνη, κατσαρίδα, σκύλο. Μην τους δίνετε ανυπόστατες δικαιολογίες προκειμένου να μην κάνουν κάτι που φοβάστε: να μη στέκονται κοντά στη θάλασσα όταν κάνουν βόλτα σε ένα λιμάνι ή μια προβλήτα. Αν έχουν ένα απλό ατύχημα, πέσουν από την κούνια ή χτυπήσουν μην τα τρομάξετε με την αντίδρασή σας. Μην τα χρησιμοποιείται προκειμένου να ξεπεράσετε μια δική σας φοβία: για παράδειγμα, αν φοβάστε να κοιμάστε μόνη μην τα παίρνετε μαζί σας στο κρεβάτι όταν λείπει ο σύντροφός σας. Επίσης, καλό είναι να μην «εκπαιδεύουν» οι γονείς τα παιδιά σε κοινωνικές φοβίες: να τους κατευθύνετε δηλαδή το φόβο προς συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες.
Χρησιμοποιήστε τη λογική, την παρατήρηση, την εξοικείωση και κυρίως την επιστήμη. Όταν το παιδί σας εκδηλώσει κάποιον φόβο, πρώτα μάθετέ τον να τον αγκαλιάζει. Το να φοβάται είναι κάτι φυσιολογικό και συμβαίνει σε όλους – δεν είναι κάτι για το οποίο πρέπει να ντρέπεται ή να νιώθει αμήχανα. Ύστερα μάθετέ το να το διαχειρίζεται: εξηγήστε του τι είναι αυτό που φοβάται, αν είναι το σκοτάδι πείτε του τι είναι το σκοτάδι, αν είναι ένα έντομο δείξτε του σε μια εγκυκλοπαίδεια τι ακριβώς είναι αυτό το έντομο και κατά πόσο είναι ή όχι επικίνδυνο. Αν τον φοβίζουν διάφορα καιρικά φαινόμενα, κάντε του ένα μάθημα μετεωρολογίας. Αν φοβάται τις γάτες ή τους σκύλους προσπαθήστε να τον φέρετε σε επαφή. Γενικά μην αφήσετε τις φοβίες να εξελιχθούν και να γίνουν «τεράστιες», εκθέστε με προσοχή, σιγά και μεθοδικά, το παιδί σε αυτό που φοβάται. Αν η φοβία του γιγαντώνεται, χειροτερεύει και αρχίζει να του δημιουργεί προβλήματα στην καθημερινότητά του, επισκεφτείτε ψυχολόγο.
Χρησιμοποιήστε το χιούμορ. Διαβάστε παιδικά βιβλία που πραγματεύονται τη διαχείριση διάφορων φόβων. Πιστέψτε το, μη το αποπάρετε όταν σας μιλήσει για κάτι που φοβάτε – μην τον κάνετε να νιώσει άσχημα, μη γελοιοποιήσετε το φόβο του όσο κι αν εσάς σας φαίνεται για κάτι ασήμαντο.