Τα παραμύθια είναι μόνο για τα παιδιά; Τι δώρα προσφέρους στους “μεγάλους”;;

της Ζωή Νικητάκη

Τα παραμύθια είναι μόνο για τα παιδιά; Τι δώρα έχουν να προσφέρουν τα παραμύθια στους μεγάλους της εποχής μας; “Υπάρχει τίποτα αληθινότερο απ΄την αλήθεια; Ναι, το παραμύθι. Αυτό δίνει αθάνατο νόημα στην εφήμερη αλήθεια.” Αναφορά στον Γκρέκο – Ν. Καζαντζάκης

Συχνά υπάρχει η εσφαλμένη εντύπωση πως τα παραμύθια αποτελούν αντικείμενο ενδιαφέροντος αποκλειστικά των παιδιών, ενώ στην πραγματικότητα, τα παραμύθια φτιάχνονταν από μεγάλους και απευθύνονταν κατά κύριο λόγο σε μεγάλους.
Ήταν ένας τρόπος, μια αφορμή για να συναντηθούν τα μέλη της κοινότητας γύρω από μια φωτιά, να συνδιαλλαγούν, να επικοινωνήσουν μέσα από την καρδιά τους, να μοιραστούν τη στεναχώρια τους, τον πόνο τους, τον καημό τους, αλλά και τη χαρά τους, τα όνειρά τους. Μέσω των παραμυθιών, μπορούσαν οι άνθρωποι να μιλήσουν για μεγάλες αλήθειες, για οδυνηρές καταστάσεις, για δυσβάσταχτους πόνους μ΄έναν τρόπο απλό και γλυκό, με μια γλώσσα ποιητική και συμβολική.

Δεν είναι τυχαίο πως τα παραμύθια αναπτύχθηκαν και άνθισαν σε εποχές μεγάλων στερήσεων και καρτερίας, σε μεγάλες ψυχολογικά εποχές και θαρρώ πως τέτοια είναι και η εποχή που αυτή τη στιγμή διανύουμε.
Σήμερα τα βιβλία παραμυθιών είναι δημοφιλή όχι μόνον σαν ιστορίες για παιδιά, αλλά σαν αντικείμενα μελέτης σοβαρών ανθρωπολογικών, ψυχολογικών και μεταφυσικών ερευνών. Το ότι τα παραμύθια είχαν από παλιά μεγάλη σημασία και δεν ήταν απλά ψυχαγωγικά, φαίνεται και από τις κατά καιρούς απαγορεύσεις της διάδοσής τους και τα καταστροφικά αποτελέσματα που έχει η παραβίαση των θρησκευτικών και μαγικών ταμπού που σχετίζονται μ΄αυτά.
Για παράδειγμα, στη Β. Αφρική πιστεύεται ότι εκείνος που διηγείται, ενώ ο ήλιος λάμπει, κινδυνεύει να χάσει τα μαλλιά του.

Στην Αϊτη, μας λέει ο Εδουάρδο Γκαλεάνο, τα παραμύθια τα λένε τη νύχτα, γιατί τη νύχτα ζει το Ιερό, ενώ όποιος τολμήσει να διηγηθεί παραμύθια με το φως της ημέρας, το βουνό θα του στείλει πέτρες στο κεφάλι κι άλλα απίθανα μπορούν να του συμβούν…
Πως όμως μπορούν να μιλήσουν τα παραμύθια στους μεγάλους; Τι δώρα έχουν τα παραμύθια να προσφέρουν στους ενήλικες της εποχής μας;
Καταρχάς, μπορούν να τους ξυπνήσουν μνήμες από την παιδική τους ηλικία, την εποχή της αθωότητας και αγνότητας, τότε που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως μια ορθάνοιχτη αγκαλιά που κάθε μέρα κάτι καλό θα φέρει.

Το παιδί προσεγγίζει τη ζωή σαν ένα θαύμα, με έκπληξη και θαυμασμό. Βλέπει τα πάντα σαν για πρώτη φορά και τ΄αποχαιρετά σαν για στερνή φορά. Το παραμύθι λοιπόν, μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα όχημα μεταφοράς στον κόσμο της αθωότητας για τον ενήλικο,που μάλιστα έχει ακούσματα παραμυθιών στην μνήμη του. Η ανοιχτοσύνη με την οποία προσεγγίζουν τα παιδιά τον κόσμο που τα περιβάλλει, μπορεί να μας υπενθυμίσει μια γνώση ιδιαίτερα χρήσιμη για το θαυμαστό ταξίδι της ζωής.
Ακόμα τα παραμύθια μπορούν να ενεργοποιήσουν το ταξίδι μύησης της ψυχής, τη διαδικασία εξέλιξης της ύπαρξης.

Σε μια εποχή που ο άνθρωπος έχει χάσει τον εσωτερικό του δρόμο, τα παραμύθια δείχνουν το μονοπάτι για να επανασυνδεθεί κανείς με την Πηγή, με τον πυρήνα της ύπαρξής του, με την ίδια του τη ψυχή. Άλλωστε τα περισσότερα παραμύθια, και κατεξοχήν εκείνα που αποκαλούνται “μαγικά παραμύθια” πραγματεύονται το ταξίδι μύησης του ήρωα προς την αυτονομία, την αυτογνωσία, την εκπλήρωση του πεπρωμένου.

Ο ήρωας εγκαταλείποντας την ασφάλεια της πατρικής εστίας, παίρνει των ομματιών του και το δισάκι του στον ώμο και δρόμο παίρνει δρόμο αφήνει… Περνά μέσα από δοκιμασίες, δυσκολίες και πάθη προκειμένου να αυτονομηθεί, να αυτοπραγματωθεί, να φτάσει στη γνώση του ανώτερου εαυτού του. Και η διαδικασία για να οδηγηθούμε στην αυτογνωσία και την εκπλήρωση του πεπρωμένου μας δεν είναι διόλου εύκολη, τις περισσότερες φορές μάλιστα είναι ιδιαίτερα επώδυνη και οδυνηρή.

Αναμφισβήτητα βέβαια τα παραμύθια ανακουφίζουν και απαλύνουν τη ψυχή από τη νομοτελειακή σκληρότητα και δυσκολία της ζωής. Αυτός ο μαγικος κόσμος που κουβαλούν στα φτερά τους μας λυτρώνει από το βάρος της ζωής, μπορεί να βαστάξει τα αβάσταχτα…

Η εξωτερική πραγματικότητα της ζωής με την απαράβατη νομοτέλειά της πολλές φορές μας θλίβει και λαχταράμε να να ζήσουμε κάποτε και δίχως αυτή, πλάθοντας μύθους και υφαίνοντας ιστορίες. Η ανάγκη της μυθοπλασίας εμφανίζεται σε όλους μας, ανεξαρτήτως μόρφωσης και αγωγής. Με εκείνο το “μια φορά κι έναν καιρό” ο αφηγητής παίρνει από το χέρι τον ακροατή και τον οδηγεί σε μια μαγική παράλληλη πραγματικότητα, όπου όλα μπορούν να συμβούν, ακόμα και θαύματα.

Εκεί μπορούμε να συναντήσουμε για παράδειγμα, την κοπέλα που όταν γελάει κουφέτα πέφτουν από το στόμα της και όταν κλαίει, τα δάκρυά της γίνονται μαργαριτάρια, την τσαπερδόνα που στο δρόμο της συναντά τις Μοίρες και μεταμορφώνεται σε μια κόρη που ΄ναι η πιο όμορφη της γης, έναν γέρο σοφό που ζει στην κορυφή του κρυσταλλένιου βουνού κι όλα τα μυστικά κατέχει, μια αλεπού τετραπέρατη που βοηθά ένα φτωχό παληκάρι την τύχη του ν΄αλλάξει και μύρια άλλα πλάσματα μαγικά.

Στα παραμύθια εκτός από την αλληγορία υπάρχει μια σειρά συμβολισμών που το υποσυνείδητο αντιλαμβάνεται, προκειμένου να μας οδηγήσει σε αυτοκάθαρση και λύτρωση και να μας θεραπεύσει. Στην παραδοσιακή ινδική ιατρική έδιναν στο ψυχικά αποπροσανατολισμένο άτομο ένα παραμύθι που μορφοποιούσε το πρόβλημά του, ώστε να κατανοήσει από ποιο αδιέξοδο υποφέρει (φόβο, θλίψη, θυμό, αγωνία) και ως εκ τούτου να βρει έναν τρόπο για να το ξεπεράσει, να το υπερβεί.
Σύμφωνα με τον παιδοψυχολόγο Bruno Bettelheim τα παραμύθια μας βγάζουν από δύσκολες συναισθηματικές καταστάσεις. Μέσω της ιστορίας που ξετυλίγεται, αρχίζουμε επεξεργαζόμαστε τα συναισθήματά μας, να ανακαλύπτουμε σιγά σιγά τους δράκους που μας απειλούν, δηλαδή τους φόβους μας, όπως ακριβώς και ο ήρωας του παραμυθιού.

Παράλληλα, ανακαλύπτουμε τρόπους υπέρβασης των συναισθημάτων μας μέσα από την ταύτισή μας με τον ήρωα του παραμυθιού ή από την κατανόηση της επίλυσης των εμποδίων μέσα στην ιστορία, η οποία συνήθως έχει αίσιο τέλος, προσφέροντάς μας λοιπόν την ασφάλεια και την ελπίδα που όλοι έχουμε ανάγκη.
Μια σπουδαία λειτουργία των παραμυθιών είναι ότι μας μεταδίδουν την αισιόδοξη πίστη ότι όλα είναι δυνατά, ότι όλα μπορούν να συμβούν και ότι όπως στα παραμύθια, έτσι και στη ζωή μπορούν να συμβούν θάυματα, αρκεί να πιστεύει κανείς στο Απίστευτο και να ελπίζει στο Ανέλπιστο.

Ότι όπως ο ήρωας του παραμυθιού, έτσι και εμείς μπορούμε να σκοτώσουμε τους δράκους που μας απειλούν, να νικήσουμε τους φόβους μας, να αποδεσμευτούμε από τις αυταπάτες και τις ψευδαισθήσεις του φυσικού υλικού κόσμου και να οδηγηθούμε στο φως της αληθινής γνώσης, να επανασυνδεθούμε με την Πηγή, το αληθινό πνευματικό μας σπίτι, εκεί απ΄όπου αναδύονται όλα τα όνειρα, όλες οι ευχές κι οι προσευχές.

Το παραμύθι είναι ένας τρόπος να σκύψει κανείς στα βάθη της ψυχής του και να την αφουγκραστεί, να επικοινωνήσει με τη σιωπή, τους φόβους του, τα εγώ του. Ένας τρόπος για να ονειρευτούμε, να οραματιστούμε, να ξαναθυμηθούμε να επανενωθούμε με την ψυχή και να υφάνουμε την πραγματικότητά μας. Άλλωστε τα παραμύθια όλων των λαών κουβαλούν υφάδια τούτου του ονείρου από την αυγή του χρόνου, μιλούν με τρόπο συμβολικό και παραβολικό για το μεγάλο όνειρο της ψυχής στην Πηγή να επιστρέψει, για το μυητικό ταξίδι αυτογνωσίας στο πέρασμα της ζωής και τη διαδικασία της συνειδητότητας.
Και πως το υλικό τούτο να μην είναι ανθεκτικό, αφού στη μοίρα του ανθρώπου είναι να ονειρεύεται, να οραματίζεται και να δίνει πνοή στα όνειρά του μέσω του δώρου του θαυμαστού που του ΄χει δοθεί, εκείνου της δημιουργίας;

Ζωή Νικητάκη
μουσειοπαιδαγωγός, εικαστικός, αφηγήτρια παραμυθιών