Ενσυναίσθηση: Το θεμέλιο της συναισθηματικής αγωγής

Φανταστείτε για μια στιγμή πώς θα ήταν να μεγαλώνατε σε ένα σπίτι στο οποίο δε θα σας καταλάβαιναν. Φανταστείτε τους γονείς σας να περιμένουν από εσάς να είστε πάντα κεφάτοι, χαρούμενοι και ήρεμοι. Στο σπίτι αυτό η λύπη και ο θυμός θα θεωρούνταν είτε σημάδια αποτυχίας είτε ενδείξεις μιας επερχόμενης καταστροφής. Η μητέρα και ο πατέρας σας θα ένιωθαν άγχος κάθε φορά που σας έβλεπαν να έχετε τις «μαύρες» σας. Σας δήλωναν ότι θα προτιμούσαν να είστε πάντα ευτυχισμένοι και αισιόδοξοι, να βλέπετε διαρκώς την «ευχάριστη πλευρά των πραγμάτων», να μην παραπονιέστε ποτέ, να μη μιλάτε άσχημα για τίποτα και για κανέναν. Κι εσείς, ως παιδιά, θα πιστεύατε ότι οι γονείς σας έχουν δίκιο. Ότι η κακή διάθεση είναι συνώνυμη του κακού παιδιού. Έτσι, λοιπόν, εσείς θα προσπαθούσατε να κάνετε ό,τι μπορείτε για να ανταποκριθείτε στις προσδοκίες τους.

Το κακό είναι ότι στη ζωή μας συμβαίνουν συνεχώς κάποια πράγματα που κάνουν σχεδόν αδύνατη τη διατήρηση αυτής της χαρούμενης βιτρίνας, που με τόση δυσκολία κατασκευάσατε. Η μικρή σας αδελφή εισβάλλει στο δωμάτιό σας και καταστρέφει τη συλλογή των περιοδικών σας. Στο σχολείο έχετε προβλήματα με κάτι για το οποίο δε φταίτε, αλλά σας επιρρίπτουν τις ευθύνες, ενώ ο αγαπημένος σας φίλος αφήνει να την «πληρώσετε» εσείς. Κάθε χρόνο συμμετέχετε σε ένα μαθητικό επιστημονικό διαγωνισμό και κάθε χρόνο τα σχέδιά σας απορρίπτονται. Έπειτα είναι κι εκείνες οι απαίσιες οικογενειακές διακοπές που ο μπαμπάς και η μαμά σχεδίαζαν επί μήνες και, τελικά, αποδείχθηκε ότι δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια ασταμάτητη κούρσα με το αυτοκίνητο, κατά την οποία η μαμά μιλούσε συνεχώς για τα «υπέροχα τοπία» και ο μπαμπάς έδινε διαλέξεις για τους «εκπληκτικούς» αρχαιολογικούς χώρους.

Όλα αυτά υποτίθεται ότι δεν πρέπει να σας ενοχλούν. Αν αποκαλέσετε την αδελφή σας «σιχαμερό σκουλήκι», η μητέρα θα σας πει: «Φυσικά δεν το εννοούσες». Αν αναφερθείτε στο περιστατικό που συνέβη στο σχολείο, ο μπαμπάς θα απαντήσει: «Κι όμως, κάτι θα πρέπει να έκανες για να προκαλέσεις το δάσκαλό σου». Αποτύχατε στο μαθητικό διαγωνισμό; «Ξέχνα το, του χρόνου θα τα καταφέρεις καλύτερα». Όσο για τις οικογενειακές διακοπές, «ούτε να το συζητάς, μετά απ’ όλα όσα ξοδέψαμε ο μπαμπάς σου κι εγώ για να σας πάμε σ’ αυτά τα θαυμάσια μέρη…».

Έτσι, μετά από λίγο μαθαίνετε να κρατάτε το στόμα σας κλειστό. Αν γυρίσετε από το σχολείο όπου αντιμετωπίσατε κάποια προβλήματα, πηγαίνετε απλώς στο δωμάτιό σας και φοράτε το χαμόγελό σας. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να αναστατωθούν ο μπαμπάς και η μαμά. Μισούν τα προβλήματα.

Στο τραπέζι ο μπαμπάς ρωτάει: «Πώς τα πήγες στο σχολείο σήμερα;»
«Καλά», έρχεται η δική σας απάντηση και μαζί ένα χαμόγελο με μισή καρδιά. «Μπράβο, μπράβο», ανταπαντά, «δώσε μου τώρα το ψωμί».

Τι μαθαίνετε, λοιπόν, σε ένα σπίτι όπου οι πάντες προσποιούνται; Κατ’ αρχάς ότι δεν είστε ίδιοι με τους γονείς σας, οι οποίοι δε φαίνεται να έχουν όλα αυτά τα κακά και επικίνδυνα συναισθήματα. Μαθαίνετε ότι εξαιτίας αυτών των συναισθημάτων, εσείς αποτελείτε το πρόβλημα. Η λύπη σας είναι «ψύλλοι στ’ άχυρα». Ο θυμός σας πονοκέφαλος για ολόκληρη την οικογένεια. Οι φόβοι σας εμπόδιο στην πρόοδό τους. Πιθανώς ο κόσμος τους θα ήταν τέλειος αν δεν υπήρχατε εσείς και τα συναισθήματά σας.

Με τον καιρό μαθαίνετε ότι δεν έχει καμία σημασία να μιλήσετε στους δικούς σας για την αληθινή εσωτερική σας ζωή. Έτσι γίνεστε μοναχικοί. Μαθαίνετε ακόμη ότι όσο προσποιείστε το χαρούμενο όλα μοιάζουν να πηγαίνουν καλά.

Όλα αυτά, φυσικά, σας μπερδεύουν, ειδικά όταν μεγαλώνοντας ανακαλύπτετε ότι η ζωή είναι μερικές φορές ένα μεγάλο βάρος. Φτάνουν τα γενέθλιά σας και δε σας χαρίζουν το παιχνίδι που θέλατε τόσο πολύ. Η καλύτερή σας φίλη βρίσκει μια άλλη καλύτερη φίλη. Βάζετε σιδεράκια στα δόντια. Η αγαπημένη σας γιαγιά πεθαίνει. Και πάλι, όμως, δεν πρέπει να αισθάνεστε όλα αυτά τα κακά συναισθήματα. Γίνεστε έτσι ειδήμονες στην απόκρυψη και την παρασιώπηση. Ακόμα περισσότερο, κάνετε ό,τι μπορείτε για να μην αισθάνεστε. Μαθαίνετε να αποφεύγετε καταστάσεις που οδηγούν σε συγκρούσεις, θυμό, πόνο. Με άλλα λόγια, αποφεύγετε τους προσωπικούς ανθρώπινους δεσμούς.

Η άρνηση των ίδιων των συναισθημάτων μας δεν είναι εύκολη υπόθεση, είναι όμως δυνατή. Μαθαίνουμε να βρίσκουμε διέξοδο στη διασκέδαση, στην ψυχαγωγία. Το φαγητό, μερικές φορές, βοηθά στην καταστολή των ανεπιθύμητων συναισθημάτων. Η τηλεόραση και τα βιντεοπαιχνίδια αποτελούν έναν ιδανικό τρόπο να αποσπάμε την προσοχή μας από τα προβλήματα. Και κάνουμε υπομονή μερικά χρόνια. Αργότερα θα έχουμε μεγαλώσει αρκετά για να ασχοληθούμε με μερικές αληθινές διασκεδάσεις. Στο μεταξύ, κάνουμε ό,τι μπορούμε για να διατηρήσουμε την καλή βιτρίνα, την τέλεια πρόσοψη που δημιουργήσαμε, για να είναι ικανοποιημένοι οι δικοί μας, για να είναι τα πάντα υπό έλεγχο.

Τι θα γινόταν, όμως, αν τα πράγματα ήταν διαφορετικά;

Τι θα συνέβαινε αν μεγαλώνατε σε ένα σπίτι, όπου αντί να πρέπει όλοι να δείχνουν χαρούμενοι, η οικογένεια είχε ως βασικό της στόχο την ενσυναισθητική κατανόηση; Φανταστείτε τους γονείς σας να ρωτούν: «Πώς είσαι;». Κι αυτό γιατί θέλουν πράγματι να ξέρουν πώς είστε στ’ αλήθεια. Ίσως έτσι να μη νιώθατε υποχρεωμένοι να απαντάτε «τέλεια» κάθε φορά, γιατί γνωρίζετε ότι μπορούν να δεχτούν ότι για σας «σήμερα ήταν μια άσχημη μέρα». Δε θα κατέληγαν αμέσως σε συμπεράσματα, ούτε θα θεωρούσαν ότι κάθε πρόβλημα είναι μια καταστροφή που πρέπει να προλάβουν. Θα άκουγαν μόνο αυτά που είχατε να πείτε και στη συνέχεια θα έκαναν ό,τι μπορούσαν για να σας καταλάβουν και να σας βοηθήσουν.

Τότε είναι πιθανό ότι δε θα νιώθατε τόσο μόνοι. Θα καταλαβαίνατε ότι οι γονείς σας είναι εκεί για εσάς, ό,τι και αν συμβεί. Θα ξέρατε ότι μπορείτε να στραφείτε σ’ αυτούς για βοήθεια και στήριξη, γιατί θα καταλάβαιναν τι συμβαίνει μέσα σας.

Στην πλέον βασική της μορφή η ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα να νιώθει κανείς τα συναισθήματα που βιώνει ένα άλλο άτομο. Ως ενσυναισθητικοί γονείς, όταν βλέπουμε τα παιδιά μας να κλαίνε, μπορούμε να φανταστούμε τον εαυτό μας στη θέση τους και να νιώσουμε τον πόνο τους. Και βλέποντας τα παιδιά μας να χτυπούν τα πόδια τους από θυμό, μπορούμε να νιώσουμε την απογοήτευση και την οργή τους.
Αν μπορέσουμε να μεταδώσουμε στα παιδιά μας αυτό το είδος της βαθύτατης και προσωπικής συναισθηματικής κατανόησης, δείχνουμε πίστη στην εμπειρία τους και τα βοηθάμε να μάθουν να ηρεμούν.

Τι μπορούμε να κάνουμε, λοιπόν, και τι θα έπρεπε να αποφύγουμε;

Το να ακούμε τα παιδιά μας και να καταλαβαίνουμε πώς νιώθουν, δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι προσπαθούμε εμείς να διορθώσουμε τα πράγματα αντί γι’ αυτά. Όταν απογοητευτεί στα μαθήματα, όταν το χτυπήσει κάποιο παιδάκι, όταν τσακωθεί με τον καλύτερο του φίλο, είναι καλό να μην επεμβαίνουμε. Το ίδιο το παιδί σιγά-σιγά πρέπει να μάθει να βρίσκει λύσεις, ώστε μεγαλώνοντας να μπορεί να επιβιώνει στο κοινωνικό σύνολο και να ελίσσεται με τρόπο διπλωματικό θέτοντας τα όρια του.

Ακούγοντας το παιδί μας προσεκτικά και κατανοώντας τα συναισθήματά του, το βοηθάμε να ηρεμήσει και να βρει μόνο του τις λύσεις. Ένα σωρό απρόβλεπτες συμπεριφορές που απομονώνουν το παιδί από το κοινωνικό σύνολο μπορούν να ατονήσουν και τελικά να σταματήσουν να υπάρχουν.

Γενικά, είναι καλό να ακούμε το παιδί, να μπαίνουμε στη θέση του και να κατανοούμε τα συναισθήματά του, αλλά, ταυτόχρονα, να του δείχνουμε εμπιστοσύνη ότι μόνο του θα βρει την καλύτερη λύση για το πρόβλημα που αντιμετωπίζει. Πάντα στενοχωριόμαστε, αλίμονο, αλλά μπορούμε μόνο να προτείνουμε λύσεις (όσο περισσότερες, τόσο το καλύτερο) και όχι να αναλαμβάνουμε εμείς την ευθύνη, θέλοντας να προστατέψουμε το παιδί.

Σε ένα πρόβλημα, εξάλλου, ποτέ δεν υπάρχει ένας υπεύθυνος. Το πρόβλημα δημιουργείται και από τις δύο πλευρές. Κι αυτό είναι κάτι που το παιδί θα αντιλαμβάνεται με το χρόνο, γι’ αυτό και θα δημιουργεί μόνο του πιο διπλωματική και ευέλικτη συμπεριφορά. Αρκεί, βέβαια, να νιώθει εμπιστοσύνη στον εαυτό του και στις ικανότητές του.
__________________________________________________ ____

Το παραπάνω κείμενο είναι προσαρμογή κειμένων που βρίσκονται στο βιβλίο:
«Η Συναισθηματική Νοημοσύνη των Παιδιών» του J.Gottman (εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα).

http://www.irinivasilaki.com