Επιβράβευση ή τιμωρία; Καλύτερα τίποτα από τα δύο
Τα κίνητρα και η υποστήριξη είναι ίσως η απάντηση που ζητάτε
Καθώς είστε υπέρ της θετικής διαπαιδαγώγησης, στην προσπάθειά σας να ενθαρρύνετε μια επιθυμητή και να αποθαρρύνετε μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά των παιδιών σας εστιάζετε στην επιβράβευση αποφεύγοντας την τιμωρία. Είναι όμως η επιβράβευση η λέξη κλειδί στην ανατροφή τους; Η Heather Turgeon, ψυχοθεραπεύτρια και μια από τις συγγραφείς, μαζί με τη Julie Wright, του νέου βιβλίου «Now Say This: The Right Words to Solve Every Parenting Dilemma», θεωρεί ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε όχι μόνο την τιμωρία αλλά και την επιβράβευση. Και εξηγεί το γιατί σε ένα άρθρο της στους New York Times.
Ας ξεκινήσουμε με ένα παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι το παιδί μας αρνείται να πάει για ύπνο στην ώρα του; Πρέπει να το τιμωρήσουμε (π.χ. μη αφήνοντάς το να παρακολουθήσει το αγαπημένο του παιδικό πρόγραμμα) ή να το επιβραβεύσουμε για την «καλή» συμπεριφορά (π.χ. με αυτοκόλλητα);
Για την τιμωρία, καταρχήν, η Turgeon γράφει ότι πυροδοτεί μια αντίδραση «πάλης» ή «φυγής», κλιμακώνοντας τις συγκρούσεις και εμποδίζοντάς μας να μάθουμε. Η τιμωρία ενός τετράχρονου, ειδικότερα, μπορεί να το κάνει να αντιδράσει, να νιώσει ντροπή ή θυμό, να καταστείλει τα συναισθήματά του ή να το ωθήσει να αναζητήσει τρόπους για να μην το «πιάσουν» την ώρα της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς.
Επομένως, αυτό που μας μένει είναι η επιβράβευση;
Στην πραγματικότητα, η επιβράβευση είναι η άλλη όψη του νομίσματος, όπως πιστεύει η ψυχοθεραπεύτρια. Μακροπρόθεσμα, όπως προειδοποιούν οι ψυχολόγοι, μπορεί να υπονομεύσει τα εσωτερικά μας κίνητρα κα την απόλαυση της ίδιας της δραστηριότητας. Για παράδειγμα, πειράματα έχουν δείξει ότι τα παιδιά που επιβραβεύονται με διάφορους τρόπους για να ζωγραφίσουν (π.χ. με ένα χαρτζιλίκι), ζωγραφίζουν λιγότερο από αυτά που δεν περιμένουν κάποια επιβράβευση. Και το ίδιο ισχύει και για τα παιδιά που επιβραβεύονται για να μοιραστούν τα πράγματά τους με άλλους.
Τόσο η τιμωρία όσο και η επιβράβευση στηρίζονται στην υπόθεση ότι πρέπει να ελέγξουμε και να διαμορφώσουμε τα παιδιά μας και πως τα παιδιά μας δεν έχουν καλές προθέσεις. Μήπως όμως να δοκιμάσουμε να τα αντιμετωπίσουμε αλλιώς, ως πλάσματα ικανά, προγραμματισμένα για κατανόηση και συμπόνοια, για συνεργασία, για ομαδική και σκληρή δουλειά;
Εξάλλου, η επιβράβευση και η τιμωρία συνοδεύονται από όρους, αλλά η αγάπη και η υποστήριξή μας με τα παιδιά είναι άνευ όρων, αδιαπραγμάτευτες. Η ψυχοθεραπεύτρια πιστεύει λοιπόν ότι αν προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε και να ακούσουμε τα παιδιά μας, είναι πολύ πιθανό και εκείνα να μας ακούσουν. Πώς όμως θα τα εφαρμόσουμε όλα αυτά στην πράξη;
Να αναζητάμε τα αίτια πίσω από μια συμπεριφορά των παιδιών
Όταν π.χ. χτυπούν τα αδέρφια τους, μας αγνοούν ή ξεσπούν στη μέση του σουπερμάρκετ, ας προσπαθήσουμε να ελέγξουμε τα συναισθήματα που μας κυριεύουν –το θυμό, την απογοήτευση, την αμηχανία– και να δούμε τι φταίει για τη συγκεκριμένη συμπεριφορά.
Αντί να πούμε: Να είσαι καλός/να μοιράζεσαι τα παιχνίδια σου/να ηρεμήσεις, αλλιώς μετά δεν έχει τηλεόραση.
Μπορούμε να πούμε: Βλέπω ότι δυσκολεύεσαι να μοιραστείς τα τουβλάκια σου. Είναι λίγο δύσκολο στην αρχή να μοιράζεσαι, αλλά θέλεις να βρούμε έναν τρόπο να παίξετε μαζί με το άλλο παιδάκι;
Πίσω από το κλάμα, την αντίδραση, την επιθετικότητα συχνά κρύβονται πείνα, έλλειψη ύπνου, υπερένταση, έντονα συναισθήματα, στρες που προκαλεί ένα καινούριο περιβάλλον. Αν αρχίσουμε να σκεφτόμαστε έτσι, όπως εξηγεί η ειδικός, θα γίνουμε σύμμαχοι και όχι αντίπαλοι του παιδιού μας.
Να αντικαταστήσουμε την επιβράβευση με το κίνητρο
Το κίνητρο κρύβει το μήνυμα: «Σε εμπιστεύομαι, πιστεύω στη θέλησή σου για συνεργασία και βοήθεια. Είμαστε μία ομάδα». Η διαφορά του από την επιβράβευση είναι λεπτή, αλλά έχει μεγάλη δύναμη.
Αντί να πούμε: Αν καθαρίσεις το δωμάτιό σου, θα πάμε στο πάρκο. Αλλιώς, δεν έχει βόλτα.
Μπορούμε να πούμε: Αφού καθαρίσεις το δωμάτιό σου, θα πάμε στο πάρκο. Ανυπομονώ κι εγώ να βγούμε έξω. Μήπως θέλεις να σε βοηθήσω;
Να αντικαταστήσουμε την τιμωρία με τη βοήθεια
Η τιμωρία κρύβει το μήνυμα: «Θα υποφέρεις για ό,τι έκανες». Σίγουρα δεν θέλουμε να περάσουμε αυτό το μήνυμα στα παιδιά μας, αλλά ούτε θέλουμε να φανούμε υποχωρητικοί. Πώς όμως θα θέσουμε κάποια όρια δίχως να τιμωρήσουμε;
Αντί να πούμε: Δεν παίζεις ωραία στην τσουλήθρα και θα πρέπει να σε βάλω τιμωρία. Πόσες φορές πρέπει να το πω ακόμα;
Μπορούμε να πούμε: Βλέπω ότι κάνεις επικίνδυνα πράγματα. Πρέπει να σε κατεβάσω από την τσουλήθρα, δεν είναι ασφαλές να παίζεις έτσι. Πάμε σε ένα άλλο παιχνίδι μέχρι να ηρεμήσεις.
Αντί να πούμε: Μου μίλησες άσχημα και έβρισες. Αυτό δεν το δέχομαι. Σου παίρνω το κινητό, τώρα.
Μπορούμε να πούμε: Καταλαβαίνω ότι έχεις θυμώσει. Δεν μου αρέσει που χρησιμοποίησες αυτές τις λέξεις. Ας βάλουμε τώρα στην άκρη το κινητό να σκεφτείς και να ηρεμήσεις. Όταν είσαι έτοιμος, έλα να μου πεις τι σε ενοχλεί για να το λύσουμε μαζί.
Να ενθαρρύνουμε τη φυσική του τάση για σκληρή προσπάθεια
Οι άνθρωποι δεν είμαστε εκ φύσεως τεμπέληδες (είναι ένα χαρακτηριστικό που δεν ταιριάζει στην εξέλιξή μας), ιδιαίτερα τα παιδιά. Μας αρέσει να δουλεύουμε σκληρά, αρκεί να νιώθουμε μέρος μιας ομάδας, όπως εξηγεί η Turgeon. Τα παιδιά απολαμβάνουν να νιώθουν χρήσιμα μέλη της οικογένειας και να βοηθούν, αρκεί να ξέρουν ότι συνεισφέρουν πραγματικά. Μπορούμε λοιπόν να τα αφήσουμε να συμμετέχουν αληθινά στις εργασίες του νοικοκυριού από τη νηπιακή ηλικία τους, αντί να τα απασχολούμε (π.χ. με ηλεκτρονικά παιχνίδια και τηλεόραση) ενώ εμείς κάνουμε όλες τις δουλειές.
Και τι κάνουμε, για να επιστρέψουμε στο παράδειγμα της αρχής, όταν ένα παιδί αρνείται να κοιμηθεί στην ώρα του; Να διερευνήσουμε τι κρύβεται πίσω από την άρνησή του. Ίσως, για παράδειγμα, έχουμε τόσο ασφυκτικά γεμάτο το πρόγραμμά του με δραστηριότητες, που μέχρι την ώρα του ύπνου να βρίσκεται σε υπερένταση. Σε μια τέτοια περίπτωση, ας προσπαθήσουμε να «ελαφρύνουμε» την καθημερινότητά του και να παραμείνουμε όσο το δυνατόν πιο πιστοί σε μια ρουτίνα ύπνου που θα το βοηθάει να χαλαρώσει σταδιακά και να αποκοιμηθεί, χωρίς γκρίνιες, φωνές και απειλές.
Όσο δύσκολη κι αν φαίνεται μια στιγμή, όπως καταλήγει η ειδικός, το σημαντικό είναι με την αντίδρασή μας να περνάμε το μήνυμα: «Σε καταλαβαίνω. Είμαι εδώ για να σε βοηθήσω. Είμαι με το μέρος σου. Θα το λύσουμε μαζί».
