Η εφηβεία και οι θεωρίες της σε μια σελίδα!

«Το παιδί μου δε με ακούει πια!! Συμπεριφέρεται σαν να μη το ενδιαφέρει το μέλλον του, ρισκάρει, μου φωνάζει όταν του λέω τι να κάνει και δεν ξέρω πώς να το αντιμετωπίσω!!!»

Κι όμως, ίσως αυτό που συμβαίνει να μην είναι τόσο ανησυχητικό, είναι πολύ πιθανό αν το παιδί είναι πάνω από 10 χρονών να έχει μπει πια στην εφηβεία. Τι είναι όμως η εφηβεία και σε τι οφείλετε αυτή η ξαφνική αλλαγή;

Η εφηβεία θεωρείτε μια μεταβατική περίοδος ανάμεσα στην παιδική και την ενήλικη ζωή. Το Λεξικό της Kοινής Νεοελληνικής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ορίζει την ήβη ως «την πρώτη νεανική ηλικία, κυρίως από την άποψη της φυσιολογίας· περίοδο που χαρακτηρίζεται από την έναρξη της ικανότητας για αναπαραγωγή και την εμφάνιση δευτερευόντων χαρακτηριστικών φύλου». Από συναισθηματικής πλευράς, είναι μια πoπολύπλοκη και πολλές φορές δύσκολη περίοδος, όχι μόνο για τους έφηβους, αλλά και για τους γονείς που νιώθουν πως χάνουν κάθε σημείο επαφής με τα παιδιά τους. Στόχος αυτού του άρθρου είναι να παρουσιάσει τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της εφηβείας και τις πιο διαδεδομένες θεωρίες  της ανάπτυξης.

Οι σημαντικότερες και πιο διαδεδομένες αναπτυξιακές θεωρίες είναι τέσσερεις. Του Πιαζέ, γάλλου φιλόσοφου και φυσικού επιστήμονα, γνωστού για τις μελέτες που έκανε σχετικά με παιδιά. Η μελέτη του εφαρμόζεται ακόμα και σήμερα στο εκπαιδευτικό σύστημα. Του Φρόυντ, αυστριακού νευρολόγου, «πατέρα» της ψυχανάλυσης, του οποίου οι θεωρίες του επηρεάζουν ακόμα και σήμερα τις ψυχοθεραπευτικές μεθόδους που χρησιμοποιούνται από τους ψυχίατρους και τους ψυχολόγους. Του Έρικσον, γερμανού ψυχαναλυτή που δίδασκε σε μεγάλα πανεπιστήμια της Αμερικής όπως το Χάρβαρντ και το Γείλ. Και, τέλος, του Κόλμπεργκ, αμερικάνου ψυχολόγου που μελέτησε σε βάθος την ηθική εξέλιξη και λογική. Τι έγραψαν όμως αυτές οι σημαντικές μορφές της επιστήμης της ψυχολογίας για την εφηβεία;

Ο Πιαζέ μίλησε για την εξέλιξη της διανόησης. Αναφέρει ότι κατά τις ηλικίες 11-15 ετών και μέχρι την ενηλικίωση, το γνωσιακό επίπεδο λειτουργίας του εγκεφάλου περνάει στη φάση της αφαιρετικής σκέψης ή τη φάση τυπικών συλλογισμών. Αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά αρχίζουν να αναπτύσσουν την ικανότητα να σκέφτονται και να επεξεργάζονται αφηρημένες έννοιες. Ικανότητες όπως λογική σκέψη, αφαιρετικός συλλογισμός και συστηματικός προγραμματισμός επίσης αναδύονται σε αυτό το στάδιο. Σε προηγούμενα στάδια τα παιδιά δοκίμαζαν κάτι για να κρίνουν αν είναι σωστό ή λάθος και βασίζονταν αποκλειστικά σε προηγούμενες εμπειρίες, σε αυτό το στάδιο εμφανίζεται η ικανότητα να λύνεις τα προβλήματα με λογικό και μεθοδικό τρόπο. Ξεκινούν να εξετάζουν πιθανά αποτελέσματα και συνέπειες πιθανών πράξεων και μπορούν πλέον γρήγορα να σχεδιάσουν μια οργανωμένη προσέγγιση για να λυθεί κάποιο πρόβλημα.

Ο Κόλμπεργκ βασίστηκε στην προηγούμενη θεωρία του Πιαζέ εστιάζοντας όμως στη λειτουργία της νόησης σε σχέση με την εξέλιξη της ηθικής σκέψης και συμπεριφοράς. Αναφέρει ότι κατά την εφηβεία τα παιδιά βρίσκονται στο συμβατικό στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι πλέον συλλογίζονται με συμβατικό τρόπο κρίνοντας την ηθική των πράξεων με βάση τις απόψεις και των προσδοκίες της κοινωνίας. Τα παιδιά αρχίζουν να αποδέχονται και να ζουν σύμφωνα με τους κοινωνικούς κανόνες. Το Συμβατικό στάδιο έχει τις εξής δύο υποκατηγορίες που εξελίσσονται διαδοχικά:

(α) Το στάδιο όπου επιτελείτε η λειτουργία της διαπροσωπικής συμφωνίας και της τάσης προς συμμόρφωση. Ο εαυτός εισάγετε στην κοινωνία πληρώντας κοινωνικούς ρόλους, τα παιδιά λαμβάνουν τους ρόλους που θεωρούν σωστούς οι οποίοι είτε γίνονται δεκτοί είτε αποδοκιμάζονται από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Οι σχέσεις τους αρχίζουν να περιλαμβάνουν έννοιες όπως σεβασμός, ευγνωμοσύνη και αξιοπρέπεια.

(β) Το στάδιο όπου επιτελείτε η λειτουργία της τάσης προς υπακοή στην εξουσία και την κοινωνική τάξη. Σε αυτό το στάδιο είναι σημαντική η υπακοή στους νόμους, τους κοινωνικούς κανόνες και τα πρέπει καθώς είναι σημαντικό να διατηρήσουμε μια λειτουργική κοινωνία. Τα περισσότερα ενεργά μέλη της κοινωνίας παραμένουν σε αυτό το στάδιο όπου οι κοινωνικές αρχές, οι νόμοι και οι κανόνες υπαγορεύονται από κάποιον εξωτερικό παράγοντα (κράτος).

Ο Έρικσον μελέτησε την ανάπτυξη σε σχέση με τα ερεθίσματα που δεχόμαστε από το περιβάλλον και την κοινωνία και κατά πόσο η προσαρμογή είναι επιτυχής ή ανεπιτυχής. Το στάδιο που διατελείτε κατά την εφηβεία (12-18) ονομάζετε : Ταυτότητα εναντίον Σύγχυσης Ρόλων. Τα παιδιά αυτών των ηλικιών εξερευνούν την ανεξαρτησία τους και αναπτύσσουν την αίσθηση του εαυτού τους. Τα παιδιά που δέχονται τη σωστή ενίσχυση στην προσωπική τους αναζήτηση θα αναδυθούν από αυτό το στάδιο με μια δυνατή αίσθηση της προσωπικής τους ταυτότητας και μια αίσθηση ανεξαρτησίας και ελέγχου σε αντίθεση με τα παιδιά που δε θα έχουν την κατάλληλη υποστήριξη και θα παραμείνουν αβέβαια για τα πιστεύω τους και τα θέλω τους θα αισθάνονται ανασφάλεια και σύγχυση για τον εαυτό τους και για το μέλλον.

Η τελευταία θεωρία είναι του Φρόυντ και ονομάζεται «ψυχοσεξουαλική». Είναι μια από τις πιο γνωστές και πιο αμφιλεγόμενες αναπτυξιακές θεωρίες καθώς εστιάζει στην αναζήτηση της απόλαυσης ως μέσω εξέλιξης. Θεωρεί ότι ανάλογα με την ηλικία ενεργοποιούνται διάφορες ερωτογενείς ζώνες και αυτή  η ψυχοσεξουαλική ενέργεια είναι η κινητήρια δύναμη της συμπεριφοράς. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας διατελείτε το τελευταίο ψυχοσεξουαλικό στάδιο που αποκαλείτε γενετική φάση. Σε αυτό το στάδιο, το παιδί αναπτύσσει ένα δυνατό σεξουαλικό ενδιαφέρων για το αντίθετο φύλο. Σε αντίθεση με προηγούμενα στάδια όπου η εστίαση ήταν μόνο σε ατομικές ανάγκες, σε αυτό το στάδιο αναπτύσσετε ενδιαφέρων και για την ευημερία των άλλων. Αν τα προηγούμενα στάδια έχουν ολοκληρωθεί με επιτυχία, το άτομο θα πρέπει τώρα να είναι ισορροπημένο, εγκάρδιο και στοργικό. Ο στόχος αυτού του σταδίου είναι να εδραιωθεί μια ισορροπία αναμεταξύ των διαφόρων περιοχών της ζωής.

Ο συνδυασμός αυτών των θεωριών μας δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα για τις ψυχονοητικές διεργασίες που διατελούνται κατά την περιόδο της εφηβείας. Τα παιδιά αναπτύσσουν την αφαιρετική σκέψη και προσπαθούν πλέον μόνα τους να προγραμματίζουν τη ζωή τους και να λύνουν τα προβλήματα τους. Επιπλέον, αρχίζουν να αποκτούν αίσθημα κοινωνικής ευθύνης και να λειτουργούν με βάση τους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς. Με πυξίδα τις γνώσεις που έχουν μαζέψει, την ανάπτυξη της διανοητικής ικανότητας, την ανάγκη για κοινωνική αποδοχή και το αίσθημα κοινωνικής ευθύνης, προσπαθούν να βρουν την προσωπική τους ταυτότητα και τα θέλω τους. Η ανακάλυψη ότι έχουν έναν ιδιαίτερο προσωπικό χαρακτήρα θα δώσει στα παιδιά τη δυνατότητα να γίνουν δεκτικά και με τις προσωπικές ταυτότητες των γύρω τους και να αναπτύξουν ουσιαστικές και στοργικές σχέσεις.

Οι αλλαγές που συμβαίνουν στην εφηβεία χρειάζονται χρόνο για να ολοκληρωθούν. Οι ανήσυχοι γονείς δεν έκαναν κάτι λάθος, απλά το παιδί τους αρχίζει να πειραματίζεται με βάση αυτά που έχει μάθει για να εδραιώσει πλέον τη δική του προσωπική ταυτότητα. Τα παιδιά σε αυτήν την περίοδο χρειάζονται κυρίως υποστήριξη και αποδοχή σαν ιδιαίτεροι ξεχωριστοί άνθρωποι με δικές τους προτιμήσεις και ανάγκες. Το έργο των γονέων είναι η αποδοχή της ανεξαρτησίας του παιδιού τους και μια διακριτική, πλέον, καθοδήγηση και οριοθέτηση όπου θεωρείτε απαραίτητο.

Αμαλία Λουίζου, MA

Ψυχοθεραπεύτρια-Οικογενειακή Σύμβουλος

Κέντρο Παιδιού Εφήβου Οικογένειας